कोहलपुर भदौ १९- कोहलपुर नगरपालिका क्षेत्रको पानी जम्ने भू–भागमा आफैं उम्रिएको जङ्गली धान संरक्षणमा अहिले कीट संरक्षण अभियन्ता पुरमल बस्नेत जुटिरहनुभएको छ। उहाँ विगत केही समयदेखि खेतबारीमा होइन, तर जलीय खाल्डा–खाल्डी र तलब–तालतलैया पुगेको देखिन्छ। साथमा झुल र जाली पनि हुन्छ—तर ती आफ्ना लागि होइन, जङ्गली धानका बालाहरूको सुरक्षा गर्न प्रयोग गरिन्छ।
नेपालमा अहिलेसम्म पाँचवटा प्रजातिका जङ्गली धान (ओरिजा निभारा, ओरिजा रुपिपोगन, ओरिजा ग्रानुलेटा, ओरिजा अफिसिनालिज, र ओरिजा माइनुटा) वैज्ञानिक रूपमा पहिचान भइसकेका छन्। तर, बस्नेतले बाँकेमा फेला परेको धान प्रजाति नयाँ हुनसक्ने आशंका गरेका छन्, जसको पुष्टिका लागि बिउ परीक्षण प्रक्रियामा रहेको जानकारी दिनुभएको छ।
पूर्व–पश्चिम राजमार्ग विस्तार हुनुअघि सडकछेउका खाल्डाहरूमा सजिलै देखिने जङ्गली धान विकासको चपेटामा परेपछि हराउँदै गयो। अहिले बाँके र आसपासका जलीय क्षेत्रलाई चिन्हित गरी संरक्षण अभियान पुनः सुरु गरिएको छ। बस्नेतले भन्नुभयो, “छाडा गाईवस्तु नियन्त्रणमा आएसँगै र घाँस काट्ने क्रम घटेसँगै अब यो धान खुलेर फुल्न थालेको छ।”
समुदायिक जिन बैङ्क “गाभर भ्याली” का अध्यक्षसमेत रहेका बस्नेतले संरक्षण अभियानमा स्थानीय सरकारदेखि संघीय सांसदसम्मको ध्यानाकर्षण गराइसक्नुभएको छ। कृषि ज्ञान केन्द्र, नगर कृषि शाखा र राष्ट्रिय जिन बैङ्कसँग समेत समन्वय गरी संरक्षणको प्रयास भइरहेको छ।
डा. बालकृष्ण जोशी, राष्ट्रिय जिन बैङ्क प्रमुखका अनुसार, नेपालमा पाइने जङ्गली धानका प्रजातिहरूले यो बालीको उत्पत्ति स्थल नेपाल नै भएको संकेत गर्छ। “यही जङ्गली धानका कारण परम्परागत धानका जातहरू विकास भएका हुन्,” उहाँ बताउनुहुन्छ।
सन् २००० देखि नेपालमा जङ्गली धानमा अनुसन्धान सुरु गरिएको हो। धानका केही प्रजातिको पहिचान सन् १९६० को दशकमा विदेशी अनुसन्धानकर्ताबाट भएको भए पनि, नेपाल सरकार अन्तर्गतको गहिरो अनुसन्धान भने पछिल्लो दुई दशकमा मात्र थालिएको हो।
डा. जोशीका अनुसार, जङ्गली धान र खेती गरिने धानबीच क्रसिङ (संकरण) स्वाभाविक रूपमा हुने भएकाले उत्पादन वृद्धिमा समेत यसको भूमिका रहन्छ। त्यसैले जलीय क्षेत्रहरूको संरक्षण गर्दै जङ्गली धानको जैविक विविधता जोगाउने कार्य अत्यन्तै महत्वपूर्ण रहेको उहाँको भनाइ छ।
